Zasadnicze kwestie dotyczące stwierdzenia zgonu uregulowane zostały rozporządzeniem ministra zdrowia i opieki społecznej z 3 sierpnia 1961 r. w sprawie stwierdzenia zgonu i jego przyczyny (Dz. U. z 1961 r., nr 39, poz. 202 - dalej RwSSZ). Dodatkowo do zasad stwierdzania zgonu odnoszą się:
- ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych,
- ustawa o zakładach opieki zdrowotnej,
- kodeks postępowania karnego,
- ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty,
- rozporządzenie ministra zdrowia w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi,
- rozporządzenie ministra zdrowia w sprawie wzoru karty zgonu oraz sposobu jej wypełniania.

Uwaga! Kartę zgonu wystawia lekarz. Akt zgonu wystawiany jest przez urzędy stanu cywilnego.

Lekarzem zobowiązanym do wystawienia karty zgony jest lekarz, który osobie zmarłej udzielał świadczeń zdrowotnych w okresie trzydziestu dni przed nastąpieniem zgonu (§ 2 ust. 1 RwSSZ). Jeżeli zwłoki zostały poddane sekcji przed wystawieniem karty zgonu, lekarz ma obowiązek zapoznania się z protokołem z sekcji zwłok.

Wyjątkiem od zasady wystawiania karty zgonu przez lekarza, który udzielał zmarłemu świadczeń zdrowotnych w ciągu 30 dni przed śmiercią są następujące przypadki:
- żaden lekarz nie udzielał zmarłemu świadczeń zdrowotnych w ciągu 30 dni przed nastąpieniem zgonu,
- lekarz zobowiązany do wystawienia karty zgony zamieszkuje w odległości większej niż 4 kilometry od miejsca, w którym znajdują się zwłoki,
- lekarz zobowiązany do wystawienia karty zgonu nie może dokonać oględzin zwłok w ciągu 12 godzin od wezwania z powodu choroby lub innych uzasadnionych przyczyn. Przyczyną uzasadniającą odmowę oględzin zwłok może być choroba lekarza, stan po spożyciu alkoholu, przyjmowanie leków silnych lub silnie działających.

W przypadku wystąpienia którejkolwiek z wymienionych wyżej przesłanek stwierdzić zgon, a co za tym idzie wystawić kartę zgonu może zgodnie z § 3 RwSSZ:
- lekarz, który stwierdził zgon będąc wezwany do nieszczęśliwego wypadku lub nagłego zachorowania. Kartę zgonu może wystawić lekarz należący do zespołu wyjazdowego pogotowia ratunkowego, który został wezwany np. w związku z wypadkiem komunikacyjnym lub do pacjenta, którego zgon nastąpił nagle, na przykład w wyniku zawału mięśnia sercowego,
- lekarz, (...) zatrudniony w przychodni bądź ośrodku zdrowia lub jego placówce terenowej (wiejski, felczerski punkt zdrowia) i sprawujący opiekę zdrowotną nad terenem, na którym znajdują się zwłoki.

Uwaga! Obowiązek wystawienia karty zgonu musi zostać wypełniony przez lekarza w ciągu 12 godzin od chwili wezwania. Należy podkreślić, że lekarz jest zobowiązany do wystawienia karty zgonu również w nocy, jeśli wówczas upływa 12 godzin od wezwania. Wystawienie karty zgonu musi być poprzedzone oględzinami zwłok.

W karcie zgonu musi zostać zamieszczona:
- przyczyna zgonu wyjściowa albo przyczyna zewnętrzna urazu lub zatrucia, która zapoczątkowała łańcuch zdarzeń chorobowych, prowadzących bezpośrednio do zgonu lub okoliczności wypadku lub użycia przemocy, które spowodowały uraz śmiertelny,
- przyczyna zgonu wtórna, tj. choroba, która rozwinęła się jako skutek choroby, urazu, zatrucia, wypadku lub użycia przemocy, będących wyjściową przyczyną zgonu,
- przyczyna zgonu bezpośrednia, tj. choroba, która stała się ostateczną przyczyną zgonu, w następstwie chorób, urazu, zatrucia, wypadku lub użycia przemocy, będących przyczynami zgonu, wyjściową i wtórną.

Należy podkreślić, że rozporządzenie w sprawie karty zgonu oraz sposobu jej wypełniania (Dz. U. z 2001 r., nr 153, poz. 1782) dopuszcza wystawienie karty zgonu bez ustalenia przyczyny zgonu. Zgodnie z § 3 rozporządzenia, jeżeli osoba stwierdzająca zgon, po wyczerpaniu wszystkich stosownych środków, nie może ustalić przyczyny zgonu oraz gdy nie ma podstaw do podejrzewania zabójstwa lub samobójstwa, osoba ta wpisuje w karcie zgonu, w miejscach przeznaczonych na wpisanie przyczyn zgonu, adnotacje "przyczyna zgonu nieustalona". Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że rozporządzenie nie wyjaśnia, jakie stosowane środki muszą zostać podjęte, aby stwierdzić, że lekarz uczynił wszystko, co mógł, aby ustalić przyczynę zgonu.
Jeżeli zachodzi podejrzenie, że zgon nastąpił w wyniku czynu zabronionego (np. zabójstwa, pobicia, otrucia, uduszenia), lekarz ma obowiązek zawiadomienia o tym fakcie organów ścigania. W takim przypadku lekarza obowiązuje zakaz wystawienia karty zgonu. Podejrzenie, że zgon nastąpił w wyniku przestępstwa implikuje przeprowadzenie sekcji sądowo-lekarskiej. W takim przypadku kartę zgonu wystawia lekarz, który przeprowadził sekcję zwłok.
Na uwagę zasługuje przypadek, w którym lekarz stwierdza lub podejrzewa, że przyczyną zgonu była choroba zakaźna wymieniona w załączniku nr 1 do ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych i zakażeń u ludzi z 1.01.2010 r. - dalej: UoZChZiZ. W takiej sytuacji lekarz ma obowiązek powiadomienia o tym fakcie państwowego powiatowego inspektora sanitarnego, właściwego ze względu na miejsce, w którym wystąpił zgon (art. 20 ust. 6 UoZChZiZ). Lekarz ma obowiązek zawrzeć w zgłoszeniu:
- imię i nazwisko zmarłego,
- PESEL lub nr dokumentu potwierdzającego tożsamość,
- płeć, adres zamieszkania lub zameldowania,
- rozpoznanie, kod jednostki chorobowej,
- ocenę sytuacji epidemiologicznej.

Najwięcej wątpliwości budzą sytuacje, w których zgon następuje po przyjeździe zespołu pogotowia ratunkowego. W praktyce pojawiają się następujące pytania:
- Czy zgon powinien stwierdzić zespół pogotowia ratunkowego wezwany do pacjenta czy też lekarz podstawowej opieki zdrowotnej?
- Czy zgon może zostać stwierdzony przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej "zaocznie", to znaczy na podstawie protokołu badania pośmiertnego sporządzonego przez lekarza należącego do zespołu wyjazdowego pogotowia ratunkowego?

Możliwość stwierdzenia zgonu przez zespół pogotowia ratunkowego uzależniony jest ściśle od tego, czy zespół pogotowia ratunkowego jest zespołem specjalistycznym (w skład zespołu specjalistycznego wchodzi: lekarz, pielęgniarka, ratownik medyczny) czy też zespołem podstawowym (w skład zespołu wchodzi pielęgniarka, ratownik).
W przypadku, gdy w skład zespołu ratunkowego wchodzi lekarz, zgon powinien zostać stwierdzony przez lekarza wezwanego do pacjenta za pośrednictwem pogotowia ratunkowego. Wiele komplikacji powoduje sytuacja, w której lekarz pogotowia ratunkowego nie stwierdza zgonu, a jedynie wypełnia protokół badania pośmiertnego, delegując obowiązek stwierdzenia zgonu, a co za tym idzie wystawienia karty zgonu na lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Jakkolwiek sytuacja taka jest dopuszczalna, o czym mówi art. 43 ust. 4 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty z 5.12.1996 r., zgodnie z którym lekarz może wystawić kartę zgonu na podstawie dokumentacji badania pośmiertnego, przeprowadzonego przez innego lekarza lub uprawnioną osobę, o tyle stwierdzenie zgonu przez lekarza pogotowia znacznie upraszcza sytuację rodziny zmarłego.

Uwaga! W pozostałych przypadkach lekarz może stwierdzić zgon wyłącznie na podstawie osobiście wykonanych badań i ustaleń - art. 43 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty.

Na szczególną uwagę zasługuje sytuacja, w której w skład zespołu pogotowia ratunkowego nie wchodzi lekarz. Osoby należące do podstawowego zespołu ratunkowego (pielęgniarka, ratownik medyczny) nie mają uprawnień do stwierdzenia zgonu. W takim przypadku zgon musi stwierdzić osoba wykonująca zawód lekarza. W praktyce jest to najczęściej lekarz podstawowej opieki zdrowotnej, który sprawował opiekę zdrowotną nad zmarłym.

Justyna Zajdel
Zakład Prawa Medycznego w Łodzi

Materiały ukazują się przy współpracy Wydawnictwa Progress, wydawcy "Prawa w Medycynie" i medycznych atlasów multimedialnych - www.prawo.pl